16-10-2023
Archeologie voor iedereen
Om archeologie en erfgoed meer divers en inclusief te maken zijn Marloes van der Sommen en Femke Tomas met een groepje gelijkgestemden Enabling Archeologie gestart. Het woord ‘enabling’ laat zich moeilijk vertalen. ‘We gaan niet uit van beperkingen’, legt Femke uit, ‘maar van mogelijkheden. ‘Van ieders eigen kracht.’
Waarom zijn jullie Enabling Archeologie gestart? Hoe is dat gegaan?
Marloes: ‘Voor mij is het begonnen met een CIfA-congres dat ik in 2016 in Leicester bijwoonde. Daar ontmoette ik Theresa O’Mahony bij de borrel. Theresa, ze was zelf chronisch ziek en had een beperking aan haar been, wilde zoveel mogelijk mensen van archeologie laten genieten en er vooral aan laten meedoen. Ze was echt een pionier. Haar verhaal was zo inspirerend dat ik dacht: waarom hebben we dat in Nederland niet?
Ik ben met Theresa in contact gebleven en nog geen jaar later nodigde ze me uit om zelf een presentatie in Engeland te komen geven. Over archeologie & diversiteit in Nederland, in vergelijking met andere Europese landen. Waarom werkt een bepaalde actie in Duitsland bijvoorbeeld wel en bij ons niet?
Tijdens mijn onderzoek heb ik veel contacten opgedaan. Na het plotseling overlijden van Theresa in 2019, ben ik met een aantal mensen om tafel gaan zitten. Om te kijken hoe we haar werk voort konden zetten en haar droom in Nederland waarmaken.
Femke is er vanaf het eerste uur bij betrokken. We barstten gelijk van de ideeën, zoals een roadshow organiseren om alle mooie initiatieven zichtbaar te maken. Maar toen kwam corona…’
Hoe toegankelijk is archeologie voor mensen met een beperking?
Femke: ‘Ik werk als docent-onderzoeker bij de opleiding Archeologie van Saxion Hogeschool. Daar heb ik me gespecialiseerd in publieksbereik en arbeidsmarkt. En in het verlengde daarvan doe ik bij de Faculteit der Archeologie van Universiteit Leiden promotieonderzoek naar de aansluiting van de studenten op de arbeidsmarkt. Archeologie trekt best veel neurodiverse studenten aan, studenten met autisme of psychische problemen en dergelijke, en je ziet dat die veel moeilijker in het werkveld terechtkomen.’
En hoe divers is de sector?
Femke: ‘Het werkveld is heel wit. Er zijn maar weinig archeologen met een andere achtergrond. En ook het publiek in archeologische musea bestaat grotendeels uit welgestelde witte zestigplussers. Daar mis je een aanzienlijk deel van de bevolking mee.
Bij een open dag van een opgraving herkennen mensen met een diverse achtergrond zich niet in de archeoloog. Ook passen de aangeboden activiteiten helemaal niet bij hun wensen. Bij het tv-programma Het verhaal van Nederland zijn het ook overwegend witte mannen die hun verhaal komen vertellen.
Wij zijn allemaal wit, theoretisch opgeleid en eurocentrisch getraind, maar wat als je vanuit een heel andere achtergrond naar archeologie kijkt? Vanuit een ander perspectief? In mijn colleges bij Saxion probeer ik de studenten te leren omgaan met een divers publiek: hoe kun je iedereen betrekken bij archeologie? Archeologie en erfgoed zijn van ons allemaal. ’
Marloes: ‘Alles grijpt in elkaar. Het zijn communicerende vaten. Als mensen zich niet herkennen in een museum of opgraving, zullen ze ook geen archeologieopleiding volgen, komen er ook geen mensen met een diverse achtergrond in het werkveld terecht en verandert er niets.’
Zijn er ook goede voorbeelden?
Femke: ‘Die zijn er zeker. Een van mijn collega’s doet research naar de Molukse gemeenschap en betrekt deze zelf bij het opstellen van de onderzoeksvragen.’
Marloes: Een prachtig voorbeeld was de tentoonstelling Kemet waarin het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden het oude Egypte verweeft heeft met de hiphopcultuur van nu. Het publiek was echt superdivers. De maker van Kemet, egyptoloog Daniel Soliman, vertelde tijdens een rondleiding dat het museum de jongeren heel actief benaderd heeft met de vraag: Hoe zouden jullie willen dat de tentoonstelling eruit komt te zien?
Vanuit Egypte is trouwens best veel kritiek op de opzet van deze tentoonstelling geweest. Ze vonden het black washing. Je probeert het goed te doen voor de ene groep, maar dat wil niet zeggen dat iedere groep het dan omarmt. Oud-directeur Deirdre Carasso van het Stedelijk Museum Schiedam, zei destijds: “Ons museum is van iedereen, maar niet van iedereen tegelijkertijd”.’
In de archeologie- en erfgoedsector zijn ook heel veel vrijwilligers actief. Vaak al op leeftijd, hoe betrek je die erbij?
Marloes: ‘Daar moeten we ook een oplossing voor vinden. Hoe kun je die faciliteren als ze aan een opgraving mee willen doen? In Tiel heeft gemeentelijk archeoloog Ilse Schuuring in 2022 een heel inclusieve opgraving georganiseerd die voor iedereen toegankelijk was, ook voor ouderen. Ook hebben ze een dag voor mensen met een visuele beperking verzorgd. Echt super!’
Vrijwilligers profileren zich in de archeologie over het algemeen heel goed. Maar net als bij mensen met een beperking geldt hier: praat met mensen in plaats van over mensen. Je moet niet voor vrijwilligers gaan beslissen, dat helpt niemand.
Soms moet je de expertrol uit handen durven geven. Je moet niet altijd onze manier van kijken overal opplakken. Je moet ook luisteren.’
Jullie organiseren ook workshops. Waarover en voor wie?
Marloes: ‘Ja, die zijn heel praktisch ingericht. Met tips & tricks voor de werkvloer. Hoe ga je bijvoorbeeld binnen je team om met iemand die neurodivers is? Daarvoor hebben twee leden van onze kerngroep, Anne Zohlandt en Gerrit Dusseldorp, een rollenspel ontwikkeld in overleg met een psycholoog van de Erasmus Universiteit. En voor de Faculteit der Archeologie van Universiteit Leiden hebben we een workshop ontwikkeld voor docenten over het omgaan met studenten met beperking of concentratieproblemen.
Andere workshops gaan over het vervaardigen van speciale gereedschappen voor mensen met een beperking. Zodat mensen met bijvoorbeeld een spasme aan een opgraving mee kunnen doen. Hoe kun je met dingen die je eigenlijk al in huis hebt heel makkelijk oplossingen vinden om gereedschappen toepasbaar te maken?’
Femke: ‘Bij alles wat we doen betrekken we ervaringsdeskundigen. In ons kernteam zit een aantal mensen die ook een beperking of diverse afkomst hebben. Zelf heb ik een paar neurodiverse kinderen en eentje die gendercreatief is. Die elke dag kiest of ze zich een jongen of meisje voelt, ‘wat past er bij mij vandaag?’, en dat dan uitdraagt. Prachtig vind ik dat.’
Zijn jullie activiteiten alleen op het archeologieveld gericht of ook breder inzetbaar?
Marloes: ‘Absoluut. Ik werk zelf in de archiefwereld en daar zijn ze al stukken verder met toegankelijkheid. Dus dat neem ik weer mee terug. Daar zit een leuke wisselwerking in. We zijn nu bezig met kenniskaarten maken. Over hoe zorg je voor draagvlak, hoe breng je je netwerk in kaart, hoe krijg je financiering voor elkaar en hoe communiceer je inclusief? Dat zijn kwesties die in de hele erfgoedsector spelen. De kenniskaarten worden in november tijdens de Reuvensdagen gepresenteerd.’
Archeologie, zorg & welzijn is ook een mooie combinatie.
Marloes: ‘Zeker! In Engeland zijn er prachtige projecten waarbij archeologie voor het verwerken van trauma’s wordt ingezet. Waarbij mensen in een veilige omgeving opnieuw met elkaar leren samenwerken. Zich zelfverzekerder gaan voelen. Daar kunnen we in Nederland een voorbeeld aan nemen.’
Femke: ‘Archeologie wordt ook ingezet bij mensen met dementie. Het is bewezen dat dat ze langer helder houdt, zoals bijvoorbeeld het plakken van scherven. In Ipse de Bruggen, een zorginstelling voor mensen met een verstandelijke of meervoudige beperking, vertellen de bewoners zelf het verhaal van de nabij gelegen Romeinse vindplaats Nigrum Pillum in Zwammerdam.’
Een laatste woord…
Marloes: ‘Je welkom en veilig voelen, dat is misschien wel het allerbelangrijkste. Dat is waar we vanaf het begin mee bezig zijn.’
Femke: ‘Jezelf openstellen en bereid zijn een beetje te schuiven, een beetje toe te geven. Dat zou de wereld stukken mooier maken.’