Speels Collectief maakt theater toegankelijker

Foto: Heleen Anna Fotografie

Het werk van Speels Collectief draait om wat ze zelf het mixed-abled principe noemen. “Het gaat over het normaliseren van het feit dat verschillende lichamen verschillende dingen kunnen,” vertelt Lisa. “Er is niet één manier van bewegen, denken of zijn die de norm zou moeten zijn. In plaats daarvan kijk je: wat zijn de mogelijkheden van de mensen met wie je werkt, en hoe kun je daar rekening mee houden en als uitgangspunt nemen?

Sanne vult aan: “We werken niet met een homogene groep ‘mensen met een beperking’. We heffen juist de scheidingslijnen op. Onze groepen zijn gemixt: in lichamelijke mogelijkheden, maar ook in gender, neurodiversiteit of culturele achtergrond. Soms zijn mensen queer én gehandicapt. Deze intersecties doen ertoe in het perspectief dat iemand meebrengt. Het gaat over het samenbrengen van al die verschillende perspectieven op gelijkwaardige basis.” Het gezelschap is op meerdere lagen actief: er zijn community groepen waar mensen laagdrempelig kennis kunnen maken met theater, maar er is ook een landelijke company die nationaal en internationaal toert met professionele producties.

Voorwaarden voor deelname

In de praktijk betekent het mixed-abled principe dat iedereen meteen bij de start diens toegankelijkheidsbehoeften kenbaar maakt. “Dat doen we onder andere via gesprekken aan het begin van het proces en door check-ins bij aanvang van elke repetitie,” legt Sanne uit. “We creëren een soort overzicht van de voorwaarden die iemand nodig heeft om gelijkwaardig deel te kunnen nemen.” Lisa benadrukt dat iederéén zulke behoeften heeft: “Dat geldt niet alleen voor mensen met een handicap. Veel mensen die binnen de norm vallen denken bijvoorbeeld dat ze prima functioneren binnen een standaard werkritme. Of dat ze geen last hebben van geluidsprikkels. Maar als ze daar wat langer over nadenken, blijkt dat toch genuanceerder te liggen en zijn aanpassingen fijn.”

Nadat behoeften in kaart zijn gebracht, zoekt het team naar oplossingen. Soms is dat heel praktisch: “Een stoel met armleuningen, een halfuur rust tussendoor, of vooraf een rondje in de ruimte maken met iemand die een visuele beperking heeft,” vertelt Sanne. Toch lopen ze hier soms ook tegen grenzen aan: “Een aparte slaapkamer is niet altijd haalbaar, en iemand die tijdens de repetities verschoond moet worden of met een tillift reist, kan ook niet altijd mee op tournee. We willen spelers natuurlijk zoveel mogelijk tegemoetkomen, maar dat lukt niet altijd.” Het is een continu proces van afstemmen en aanpassen. “Het wisselt ook,” legt Sanne uit. “Soms groeit iemand uit de community door naar een landelijke voorstelling, en soms is het andersom. Er is geen harde scheiding; het gaat om binnen bepaalde grenzen meebewegen met wat iemand op dat moment nodig heeft.”

Foto: Heleen Anna Fotografie

Remote performer

Voor Lisa kreeg deze manier van werken een extra persoonlijke betekenis: ze kon na jaren eindelijk weer muziek maken en artistiek bezig zijn. Lisa, die in het dagelijks leven een consultancy- en sprekersbureau bestiert, studeerde in 2014 af als zangeres aan het conservatorium in Arnhem. Kort daarna werd ze chronisch ziek en gehandicapt. “Ik trad veel op in Nederland en Duitsland. Muziek was mijn leven en ineens kon ik dat niet meer.” Bij Speels Collectief kreeg ze de ruimte om haar kunstenaarschap opnieuw vorm te geven. “Ik kon onderzoeken: hoe kan ik nog steeds maker zijn, op een manier die meewerkt met mijn lijf in plaats van tegen?”

Voor de voorstelling CONTENT WARNING: weinig prikkels nam Lisa de muziek voor haar rekening. Het schrijven, zingen, componeren en spelen kon ze grotendeels vanuit huis doen. Ook treedt ze op als remote performer: via vooraf opgenomen video’s is ze in de voorstelling te zien. “Dat bood een mogelijkheid aan de voorstelling mee te doen zonder altijd lijfelijk aanwezig te moeten zijn op speelmomenten of tijdens repetities.” Dat was geen light versie van deelnemen, benadrukt Lisa. “Het was juist een nieuwe artistieke vorm. Ik kon fysiek niet bij elke repetitie zijn, maar het voelde wel als gelijkwaardig meedoen. Het werd volledig omarmd.”

Geen apart genre

Toch merkt Sanne dat inclusief theater door de sector vaak nog als apart genre wordt behandeld. “Sommige theaters zeggen: ‘we hebben dit seizoen al een dansgroep voor mensen met een beperking geprogrammeerd.’ Of impresariaten die aangeven: ‘We hebben al een inclusief gezelschap.’ Lisa vult aan: “Er is een misvatting dat inclusief werken vooral een sociaal project is, een apart genre. Terwijl het juist ook artistieke kracht oplevert. Door te werken met verschillende lichamen en perspectieven ontstaan vormen die in meer traditioneel theater niet zouden ontstaan.” Het idee van remote performers werd bijvoorbeeld een artistiek uitgangspunt. “We konden nu spelen met video, timing en interactie tussen live en opgenomen beelden,” vertelt Lisa. “En mijn hondje speelt ook een rol in de voorstelling. Ik kan zelfs meedoen met een rave vanuit mijn bed!”

Foto: Heleen Anna Fotografie

Toegankelijke publiekservaring

De toegankelijkheid van Speels Collectief stopt niet bij de spelers. Ook de publiekservaring wordt zorgvuldig vormgegeven. “Bij deze voorstellingen zijn altijd twee floor angels aanwezig, legt Sanne uit. “Dat zijn mensen die extra oog hebben voor prikkelgevoeligheid, en bezoekers kunnen ondersteunen of begeleiden naar een prikkelarme ruimte.” Daarnaast is er een access bar met leenmateriaal zoals koptelefoons, slaapmaskers, dekentjes of fidget toys die helpen met prikkelverwerking. “Waar mogelijk bieden we ook tolken Nederlandse Gebarentaal, livestreams, audiodescriptie en meet and feels aan. En we zetten ligzakken in voor publiek dat een voorstelling liever liggend ervaart.”

Communicatie speelt daarin een grote rol. “Toegankelijkheid gaat niet alleen over of je fysiek de zaal in kunt, maar over de hele ervaring. Je wilt van tevoren weten wat je kunt verwachten,” zegt Lisa. “Wij communiceren daar heel duidelijk over, bijvoorbeeld met een prikkelwijzer waarin staat hoe lang de voorstelling duurt, wanneer de inloop is, of de foyer wordt gedeeld met een andere voorstelling, wanneer er harde muziek komt of wanneer het licht verandert. Die transparantie maakt dat mensen zelf kunnen inschatten of een voorstelling toegankelijk voor ze is of niet.”

Lessen voor de culturele sector

Op basis van hun ervaringen delen Sanne en Lisa hun belangrijkste tips voor de culturele sector:

• Vraag naar ieders toegankelijkheidsbehoeften en handel ernaar: iedereen heeft zulke behoeften, in meer over mindere mate.

• Behandel die behoefte niet als uitzondering, maar als onderdeel van het geheel: decentraliseer de norm

• Communiceer duidelijk met je publiek over toegankelijkheid. Doe dat over de hele ervaring, niet alleen over fysieke toegang.

• Doe een toegankelijkheidscheck: laat je adviseren door ervaringsdeskundige experts.

• Bied mogelijkheden voor online consumptie aan, zoals livestreams. Dat maakt cultuur voor een grote groep mensen een stuk toegankelijker.

• Verdiep je in begrippen als validisme en disability justice, en vertaal die kennis naar concrete actie om bij te dragen aan toegankelijkheid en gelijkwaardigheid voor mensen met een beperking.

• Niets over ons, zonder ons. Betrek altijd de mensen om wie het gaat.  
  

De voorstelling CONTENT WARNING: weinig prikkels van Speels Collectief is nog tot mei 2026 te zien op verschillende plekken in het land, en komt in 2027 terug met een reprise tour. Ga naar www.speelscollectief.nl voor meer informatie.